Waarom het gesprek over data niet alleen in Silicon Valley, maar ook in de Utrechtse bibliotheek moet worden gevoerd
Utrecht - In de polder net buiten de stad Utrecht staat een grote stalen blokkendoos, op een desolaat terrein met enkel wat luchtroosters als zuurstof. Hier, in Groenekan, lopen of fietsen dagelijks mensen voorbij, zonder te beseffen dat in dit datacenter miljoenen - nee miljarden - selfies, Facebooklikes, digitale aankopen en Instagramberichten 'rondzweven'. HU-docent Levien Nordeman zou graag zien dat het anders was, en pleit voor wat hij "meer datageletterdheid" noemt. Hij schreef er een boek over: Het Spiegelpaleis van data.
Data is vaak iets ongrijpbaars, schrijft hij in zijn boek. Soms ben je je heel bewust van data die je weggeeft, bijvoorbeeld als je je naam en adresgegevens invult op een formulier voor je sportvereniging. "Dat wordt al anders bij een cookie-melding die je wegklikt", zegt Nordeman. "Je weet wel dat er iets wordt bijgehouden, maar wat precies?" En dan is er ook nog 'ontleende data', waarbij algoritmes op basis van allerlei informatie die ze binnenkrijgen nieuwe datasets creëren. "Daar wordt het spannend. Vooral als we op basis van die algoritmes conclusies gaan trekken over individuen of groepen mensen."
In gesprek met Nordeman gaat het al gauw over dat andere grote datacentrum, dat niet in Groenekan maar in Iowa staat: ChatGPT, de kunstmatig intelligente computer die – geloof het of niet – in minder dan een minuut tijd twintig interessante vragen heeft bedacht om tijdens het interview aan deze data-expert te stellen en bovendien een handje heeft geholpen om een leuke kop boven dit artikel samen te construeren.
Twintig leuke vragen van ChatGPT, en tot slot ook eentje van mezelf. Heb ik mijn baan straks nog?
Nordeman stelt snel gerust: "ChatGPT kan goede vragen bedenken, maar het gaat uiteindelijk om de antwoorden die ik geef. En wat jij daar vervolgens mee doet. Maar in de toekomst zal je als journalist waarschijnlijk vaker gaan samenwerken met ChatGPT of andere generatieve kunstmatige intelligentie."
Het gaat ineens hard, het wereldwijde gesprek over data. Italië verbiedt de kunstmatige intelligentietool: de persoonlijke informatie die het bedrijf achter ChatGPT verzamelt strookt niet met de wetgeving in het land. En vorige week riepen duizend experts op om de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie te pauzeren, tot er eerst betere afspraken zijn gemaakt over het gebruik ervan.
Nordeman is allang blij dat het gesprek over data inmiddels eindelijk gevoerd wordt – ook bij de kringverjaardag en de koffieautomaat. Zijn boek gaat niet over ChatGPT, benadrukt hij nog maar eens. "Maar ChatGPT kan alleen maar bestaan dankzij de vele data die wij met zijn allen hebben geproduceerd. Van een online aankoop tot een webtekst: dat is állemaal data. Het is onzichtbaar en stuit daardoor op de grenzen van ons voorstellingsvermogen."
En hoe wordt die data dan wél grijpbaar?
Aan de hand van zes kunstenaars beschrijft Nordeman in Het Spiegelpaleis van data hoe data tastbaar kunnen worden. Zo is er de Utrechtse kunstenaar Jeroen van Loon, die met zijn project Ephemeral Data ('vluchtige data') op het Spring Performing Arts festival in 2019 in een grote tent op de Neude de infrastructuur van het glasvezelnetwerk in beeld bracht met zandkorreltjes.
"De zandkorrels werden uiteindelijk de basis voor een grote kaart van 12 bij 9 meter. Als kleine, afzonderlijke datapunten werden ze door performers neergelegd. De kaart beeldt Utrecht af, met daarop de infrastructuur van data, de glasvezelkabels en zendmasten die ons leven met data – van TikTok tot e-mail, en van iCloud tot flitsbezorg-app – elke dag weer mogelijk maken."
Een ander (confronterend) voorbeeld uit zijn boek: een bezoekje aan een heus datacasino, een idee van kunstenaar Roos Groothuizen. Nordeman beschrijft hoe hij aan een black-jacktafel zit met zijn eigen online reputatie als inzet. "Als je verliest mag het huis bepalen welke pagina je op Facebook moet liken. En andersom: als het huis verliest mag de speler bepalen wat het huis moet liken."
Is dat dan echt zo erg, een post liken die niet bij je past?
Het zogeheten 'Rad van Misfortuin' in het datacasino kan je bijvoorbeeld voorschrijven een vegan recept of een extreemrechtse post te liken. "De sfeer aan tafel is zowel lacherig als gespannen", beschrijft de auteur. "Je weet niet wat je straks moet liken op je profiel. Het is spelen met je reputatie. Valt het mee? Wat denken je vrienden, je familie, je oud-collega's hiervan?"
Via dit soort kunstprojecten probeert Nordeman te laten zien hoe ver data geïntegreerd is in je eigen leven. "Kunst kan in één keer een verhaal vertellen. Ik vind het belangrijk om mensen te helpen zicht te krijgen op hoever data verweven is in ons leven."
En als dat besef er eenmaal is, wat moeten we daar als samenleving dan verder mee?
Zijn pleidooi: laat het gesprek over data niet alleen over aan de 'snelle jongens' van Sillicon Valley, de hippe start-ups zoals flitsbezorgbedrijven en rijke mannen als Elon Musk. "Al die techbedrijven hebben steeds de mooiste verhalen. Over hoe een flitsbezorger binnen tien minuten bij je is met je vergeten boodschappen, bijvoorbeeld. Maar de verantwoordelijkheid voor al dat datadelen wordt bij het individu gelegd: jij moet op 'ok' klikken bij die cookiemelding of voorwaarden van een nieuwe update accepteren. Dat het individu die volledige verantwoordelijkheid draagt voor een verhaal dat ze maar ten dele begrijpt, dat raakt uit balans."
Meer "datageletterdheid" is daarom nodig, vindt hij. "Om dat te bereiken is er voor maatschappelijke organisaties, zoals de bibliotheek, een belangrijke taak weggelegd. We moeten de samenleving samen digitaal weerbaar maken, die verantwoordelijkheid moeten we samen oppakken."
