'NSB-ers konden hun gang gaan in gevangenis Wolvenplein'

UTRECHT - Het is één van de oudste gevangenissen van Nederland: in Penitentiaire Inrichting Wolvenplein in Utrecht hebben sinds halverwege de negentiende eeuw duizenden mensen vastgezeten. In de oorlog was het een 'Untersuchungs- und Strafgefängnis' van de Duitsers. "Als je met een illegale radio werd gesnapt, of je had een verzetskrant in je bezit, dan kwam je hier terecht."
De cellen staan sinds 2014 leeg, maar nog altijd ademt Wolvenplein de sfeer van een gevangenis. Galerijen vol cellen met dikke deuren en kijkluikjes. Simpel ingericht met een bed, een tafel en een toilet met wastafel. Bert Poortman is gids in het monumentale gebouw en kent alle hoeken en gaten. "Het is altijd een gevangenis geweest voor mensen die moeten wachten op hun gang naar de rechter. Dat was aan het begin van de oorlog ook zo. Toen zaten hier echt wel mensen die iets op hun kerfstok hadden."
Vanaf 1942 krijgt het personeel een Duitse directeur en veranderen het regime en de populatie. Er worden vanuit het hele land mensen naar Utrecht gebracht die zich niet aan de regels van de bezetter hielden. Te veel voedselbonnen op zak, documenten met anti-Duitse teksten en dat soort zaken. Relatief kleine vergrijpen waar fikse straffen op stonden."
Wolvenplein speelde een belangrijke rol in de Duitse strijd tegen het verzet

NSB'ERS ALS BEWAKERS

De gedetineerden werden door de Sicherheitsdienst verhoord en als het dossier rond was moesten ze zich in de toenmalige rechtbank aan de Hamburgerstraat verantwoorden. Als er een hoge straf werd uitgesproken, werden ze ofwel overgeplaatst naar het gevreesde Kamp Amersfoort of ze gingen naar het 'Oranjehotel' in Scheveningen.
"Maar dat lag midden in de Atlantikwall, de verdedigingslinie die de Duitsers langs de kust hadden aangelegd", vertelt Poortman. "Daardoor kwam Wolvenplein in beeld als Duitse gevangenis. Met de komst van de Duitse directeur kregen veel NSB'ers de kans in de gevangenis cipier te worden. Dat wilden ze maar al te graag."
Met de komst van de Duitse directeur kregen veel NSB'ers de kans in de gevangenis cipier te worden. Dat wilden ze maar al te graag.
Gids Bert Poortman
Uitgerust met een knuppel konden de bewakers in feite doen wat ze wilden. Niet zelden werden gevangenen van trappen geduwd of in elkaar geslagen. "Na de oorlog kwamen de verhalen van die wantoestanden pas echt naar boven", zegt Poortman. "Zonder gedegen opleiding tot cipier wisten de bewakers niet hoe ze met gevangenen om moesten gaan. De knuppel werd toen vaker gebruikt dan eigenlijk nodig was."
Er waren cipiers die de gevangenen wel een beetje hielpen. Door bijvoorbeeld boodschappen over te brengen aan familieleden. "Maar er waren er ook die als een gevangene vanwege de kou in het gebouw aan vrienden of bekenden vroegen om een paar warme sokken of een dikke trui die kleding gewoon achterover gedrukt werd."
Wolvenplein in de jaren 40.
Wolvenplein in de jaren 40. © Utrechts Archief

OVERVAL AFGEBLAZEN

In de gevangenis zaten ook verzetsstrijders die de Duitse bezetter hadden geprobeerd te saboteren of geallieerde piloten hielpen uit handen van de nazi's te blijven. De kans dat iemand na een hardhandig verhoor zou breken en een hele verzetsgroep zou verraden was een groot risico. Daarom is er een plan geweest de gevangenis te overvallen om mensen te bevrijden, weet Poortman. "Maar in die periode werden hier al geregeld willekeurig gevangenen uit hun cel gehaald als represaille na een aanslag op Duitsers of Duitse doelen. Die gingen naar Fort De Bilt of Fort Rhijnauwen waar ze zonder pardon werden gefusilleerd. Uiteindelijk bleek het risico te groot en is de overval nooit doorgegaan."
Een gevangene legde het wegvoeren van zijn vrienden naar de fussiladeplaats vast.
Een gevangene legde het wegvoeren van zijn vrienden naar de fussiladeplaats vast. © NIOD

ROLLEN OMGEDRAAID

In de hoogtijdagen van de periode dat de Duitsers en de NSB de scepter zwaaiden in de gevangenis zaten er ruim vierhonderd mensen vast. Er waren zo'n 170 cellen dus was het inschikken. "In alle ruimtes werden mensen vastgezet. Meerdere mensen in een piepkleine cel was geen uitzondering", zegt Poortman. "Tot de meidagen van 1945. Dan zijn de rollen ineens omgedraaid."
NSB'er Cornelis van Ravenswaay was van 1942 tot 1945 burgemeester van Utrecht.
NSB'er Cornelis van Ravenswaay was van 1942 tot 1945 burgemeester van Utrecht. © Utrechts Archief
Collaborateurs en NSB'ers worden in die dagen overal in de stad opgepakt en in Wolvenplein in de cel gegooid. Onder hen de toenmalige NSB-burgemeester Cornelis van Ravenswaay. "De bewakers die voorheen voor de deur van een cel stonden, zaten er nu achter. Niet iedereen werd bevrijd, want hier zaten dus ook mensen die echt wel criminele dingen hadden gedaan. Die celdeuren bleven gewoon op slot", lacht de gids.
Meerdere mensen in een piepkleine cel was geen uitzondering.
Gids Bert Poortman

BLIJVENDE HERINNERING

Sinds een aantal jaar is Wolvenplein een verzamelplaats voor startups en kleine bedrijfjes. Ook is er een escaperoom gevestigd. Binnenkort gaat het Rijksmonument officieel in de verkoop. Poortman hoopt dat de nieuwe eigenaar oog houdt voor de historie van het gebouw. Zeker de donkere periode van de Tweede Wereldoorlog. "Zodat mensen kunnen zien en voelen hoe het was om hier vast te zitten. In eenzame opsluiting en met meerdere mensen op een cel. Ik denk dat dit gebouw daar een belangrijke functie in kan vervullen."
Wolvenplein is te bezoeken voor een rondleiding. Meer informatie vindt u hier.